Historia Kaszub
Nie wolno nam i nie powinniśmy zabierać głosu w tak ważnej sprawie jak historia Kaszubów. Od tego są autorytety. A najważniejszym z nich jest Prof. dr hab. Józef Borzyszkowski. Posłuchajmy więc jego:
„Kaszubi – wczoraj i dziś Kaszubi to najbardziej odrębna grupa regionalna i etniczno-kulturalna w Polsce; rodzima ludność Pomorza – resztka Słowian nadbałtyckich, zamieszkujących kiedyś tę część Europy aż poza Łabę. Pierwotnie Kaszubi – Pomorzanie zamieszkiwali tereny od Bałtyku po Noteć i Wartę, i od Wisły po Odrę, a nawet dalej, gdzie sąsiadowali z słowiańskimi pobratymcami Wieletami i Obodrytami. Na wschodzi sąsiadowali z bałtyckimi plemionami Prusów; na południu z Polanami – Polakami.
Od wczesnego średniowiecza do 1945 roku od zachodu postępował proces przymusowej lub dobrowolnej germanizacji. Od południa szło osadnictwo polskie przyspieszające procesy polonizacyjne. Ziemia Kaszubsko – Pomorska była przez wieki przedmiotem ekspansji sąsiadów i rywalizacji głównie między Polską a Niemcami. Można stąd powiedzieć za G. Grassem, iż Kaszubi przez wieki żyli między sąsiadami niczym między młotem a kowadłem. Wynarodowieniu w pierwszym rzędzie uległy warstwy wyższe, przede wszystkim rycerstwo – szlachta – ziemianie, ale też w dużej mierze mieszkańcy miast, na wschodzie od Gdańska i Pucka zaczynając… Przy własnej kulturze i tożsamości pozostawał głównie tzw. lud. Jako jedyni z Słowian nadbałtyckich Kaszubi przetrwali zachowując swoją słowiańską tożsamość i język, pewną odrębność kulturową i świadomość żywych związków kaszubszczyzny z polskością.
Przez wieki Kaszubi żyli podzieleni w różnych organizmach państwowych – własnych w średniowieczu, w polskich i niemieckich. Od czasu reformacji także w różnych kościołach, w podzielonym świecie chrześcijaństwa. W XIX wieku byli tu wszyscy obywatelami państwa prusko-niemieckiego i w większości członkami Kościoła katolickiego. Przed ponad 100 – laty obliczono, iż społeczność kaszubska liczyła wówczas tu na Pomorzu około 200 000, a 100 000 żyło na emigracji, w głębi Niemiec, a głównie w Ameryce. Dziś niemal wszyscy Kaszubi mieszkają w ramach Rzeczypospolitej w jednym Województwie Pomorskim. Obliczono, iż stanowią społeczność liczącą około ½ mln ludzi, świadomych swej przynależności do grupy, w której ok. 300 tyś. nadal na co dzień posługuje się językiem kaszubskim.
Język kaszubski, staropomorski czyli pomorski, należy do grupy języków zachodniosłowiańskich i jest ogniwem pośrednim między polszczyzną a wymarłym językiem Połabian – Słowian znad Łaby. Podobnie jak u Serbów Łużyckich i u innych grup mniejszościowych jest głównym wyróżnikiem odrębności i podstawą tożsamości Kaszubów. Godłem Kaszubów jest Czarny Gryf , zwykle prezentowany na złotym tle – stąd czerń i złoto to kolory symbolizujące kaszubską odrębność. Do najwybitniejszych kaszubologów, badaczy kaszubszczyzny, należy m.in. wielu Niemców z Friedrichem Lorentzem (1870–1937) rodem z Meklemburgii na czele.
W najważniejszym dla współczesności wieku XIX, po stuleciach zanikania kaszubszczyzny i Kaszubów, zapoczątkowany został w okresie europejskiej Wiosny Ludów proces ich – naszego odrodzenia.
Ojcem tegoż odrodzenia, regionalizmu kaszubskiego i jednocześnie literatury kaszubskiej jest Florian Ceynowa (1817–1881), urodzony w Sławoszynie k. Pucka. Jako polski powstaniec z 1846 roku, skazany przez sąd pruski w Berlinie na karę śmierci, więziony w Moabicie, uwolniony został dzięki rewolucji marcowej 1848 roku. Tam w Moabicie powstały w zarysie jego główne dzieła, w których odnajdujemy także świat kaszubskich mitów. Jednym z nich jest żywe do dziś przekonanie, że Ziemia Kaszubska to ziemia święta – Palestyna; że tu był i jest raj, a praojca Adama za czasów Ceynowy widziano jeszcze w okolicach Lęborka. Temu mitowi najpełniejszy literacki kształt nadał jeden z następców Ceynowy na początku XX wieku – młodokaszuba Jan Karnowski (1886–1939), pisząc wiersz pt. Pòwióstka albo Jadamowy raj. (cytat – w oryginale – w zał., s. 65/66)
Witamy zatem zawsze gości w Adamowym Raju – tu i teraz! Młodokaszubi z Aleksandrem Majkowskim (1876–1938) na czele rozstrzygnęli dawne polityczne spory rzucając hasło „co kaszubskie to polskie”!
Od czasów F. Ceynowy żywa bowiem była i niekiedy jest „sprawa kaszubska”, m.in. pytanie – kim są Kaszubi, szczególnie istotne w kontekście ważnych, ale niekiedy tragicznych relacji polsko – niemieckich. Przez pokolenia dzięki rozwijającemu się ruchowi kaszubskiemu, kaszubsko-pomorskiemu, wykrystalizowała się i utrwaliła owa młodokaszubska nasza podwójna tożsamość, jako Kaszubów i Polaków. W kulturze kaszubskiej, zwłaszcza życia codziennego, ale także w języku, znajdujemy sporo śladów m.in. wpływów niemieckich i skandynawskich, o czym decydowało sąsiedztwo i …morze.
W nie zawsze dobrosąsiedzkich relacjach między Kaszubami a Niemcami szczególnie tragicznie zapisały się lata II wojny światowej. Dziedzictwo tej wojny, hitleryzmu, wciąż żywe jest w naszej pamięci. Jednocześnie wśród Kaszubów – Pomorzan już w czasach wojny byli i tacy, którzy mieli świadomość potrzeby przełamania tradycji walki i konieczności pokojowego budowania wspólnej przyszłości. Szczególnie warto pamiętać o sp. Lechu Bądkowskim (1920–1984) – ideologu i jednym z przywódców ruchu kaszubsko-pomorskiego w latach wojny w Wielkiej Brytanii, a później tu w Polsce, należącym do współtwórców i sygnatariuszy Porozumień Gdańskich z 1980 roku. Lech Bądkowski wraz z współzałożycielami i działaczami Zrzeszenia Kaszubsko- Pomorskiego (od 1956) roku przez lata organicznej pracy w okresie realnego socjalizmu przyczynił się do rozwoju literatury i kultury kaszubskiej, do powstania liczącego się nie tylko w Gdańsku i na Pomorzu środowiska kaszubsko-pomorskiego, utożsamianego z nowoczesnością, przyszłością , opozycją antykomunistyczną i „Solidarnością”. Źródłem siły tegoż środowiska stały się m.in. bliskie kontakty ze światem nauki i instytucjami Kościoła katolickiego, postawa Jana Pawła II. Stąd też w nowej rzeczywistości ustrojowej po 1989 roku społeczność kaszubska mogła w szerokim zakresie realizować swoje cele – w sferze polityki, gospodarki, kultury i edukacji.
Środowisko kaszubsko-pomorskie ma swój znaczący udział w odbudowie samorządu terytorialnego w Polsce, od gminnego zaczynając. Jego przedstawiciele są też obecni w parlamencie, a nawet w relacjach międzynarodowych. Społeczność kaszubska – nasz region wyróżnia się też pozytywnie pod względem aktywności gospodarczej, zwłaszcza w sferze drobnej przedsiębiorczości i w turystyce. Olbrzymie zmiany zaszły w szkolnictwie, gdzie podobnie jak w Kościele pojawił się język kaszubski, obecny także w mediach. Aktywne są środowiska młodzieżowe, w tym studenckie na uczelniach pomorskich – świeckich i duchownych.
Społeczność kaszubska, korzystając z odzyskanej wolności, nie wolna od przeróżnych słabości, podtrzymuje własną tożsamość, buduje nowe instytucje życia zbiorowego oraz rozwija własną kulturę regionalną, w czym zaangażowane są obok instytucji i stowarzyszeń także indywidualne podmioty prywatne lub spółki prawa handlowego. Kaszubszczyzna i kultura kaszubska, w przeszłości niejednokrotnie pogardzane, stały się bowiem także poszukiwanym na rynku towarem, a głosy Kaszubów w okresie wyborów samorządowych i parlamentarnych często decydują o sukcesie czy porażce nader licznych kandydatów…, odwołujących się do swoich związków z kaszubszczyzną.
Kaszubi, których imię kiedyś często, dziś rzadko, tak w Niemczech jak i w Polsce, miało charakter przezwiska, jako społeczność regionalna i grupa etniczna – kulturowa oraz Pomorze – nasza mała ojczyzna – jako region przekraczający granice państw, mogą być ważnym podmiotem w ramach tegoż euro-regionu i cennym partnerem w różnorodnej współpracy – jeśli nie na lądzie – to na morzu…
Urodzony przed 100 – leciem w gminie Puck, w Połczynie szkólny i poeta Józef Ceynowa, napisał przed laty pieśń, uchodzącą od dawna jako ludowa, w której śpiewamy: Niech żyją – pracowicie i godnie, zdrowo i radośnie, nie tylko rybacy, nie tylko dzisiejsi gospodarze spotkania i Tczëwôrtni Gòsce.
Mieszkańcy regionu
Mimo rozlicznych prób nie udało się dotąd dokładnie objaśnić etymologii i znaczenia nazwy Kaszubi (lud) oraz Kaszuby (terytorium). Obecnie najbardziej uznawaną jest teoria, w myśl której nazwa jest tak archaiczna jak Lucicy, Wieleci oraz Obodryci, a została wykształcona przez Słowian na określenie plemion słowiańskich osiadłych w czasie wędrówek ludów wzdłuż południowego brzegu Morza Bałtyckiego od Wisły na wschodzie poza Odrę na zachodzie.
Nazwa ta w źródłach pisanych pojawia się dopiero w XIII wieku. Na światło dzienne wydobył ją zakon dominikanów, który na tych terenach utworzył jednostkę terytorialną zwaną kontratą kaszubską, rozciągającą się od Słupska, a zapewne też Tczewa i Gdańska na wschodzie po Greifswald i Pasewalk na zachodzie. Dla dominikanów w XIII-XV w. nazwa Kaszuby wiązała się głównie z Pomorzem Zachodnim. Wynikało to m.in. z faktu, iż książęta wschodniopomorscy nigdy nie tytułowali się książętami Kaszub lub Kaszubów (w XIII wieku nadawali sobie tytuł dux Pomeraniae). Zakon tę nazwę ludową wprowadził do swojej, a następnie papieskiej kancelarii, przez co zyskała ona rangę urzędową i międzynarodową.
Inaczej było z książętami Pomorza Zachodniego. Tutaj pierwszy raz nazwa określająca plemię kaszubskie wystąpiła 19 marca 1238 r. w bulli wydanej przez papieża Grzegorza IX, w której książę szczeciński Bogusław I jest tytułowany księciem Kaszub. Bulla ta potwierdzała nadanie przez księcia Bogusława I posiadłości koło Stargardu Szczecińskiego na rzecz zakonu joannitów (w celu upamiętnienia tej daty od kilku lat na Pomorzu obchodzony jest Dzień Jedności Kaszubów) Barnim I w latach 1249-1253 polecił wykonać dla siebie pieczęć z napisem w otoku: Sigillum Barnym ilustris ducis Slauorum et Cassubie (pieczęć Barnima księcia Słowian i Kaszub). Natomiast w 1267 r. do swego tradycyjnego tytułu dei gratia dux Slavorum (książę Słowian) dodał et Cassubie (i Kaszub). Identycznymi pieczęciami i tytułami posługiwali się jego synowie, książęta Bogusław IV (1278-1309) i Otton I (1295-1344), którzy w 1295 r. podzielili między siebie Pomorze Zachodnie. W ciągu pierwszych 50 lat używania nazwy 'Kaszuby’ w tytulaturze władców Pomorza Zachodniego przeważał zwrot dux Slauorum et Cassubie (książę Słowian i Kaszub). Dopiero książę Barnim III (1320-1368) tytułował się dux Cassuborum (książę Kaszubów). Jak widać, w książęcej tytulaturze nazwa ta w pierwszej kolejności oznaczała ludzi (wspólnotę plemienną), a dopiero potem ich miejsce zamieszkania.
W średniowieczu bardzo często mieszkańców Pomorza Zachodniego określano mianem Kaszubów, są tego ślady w Rocznikach Kapituły Poznańskiej, Rocznikach Traski oraz Rocznikach Kołbackich, nazwa ta rozciągała się nie tylko na ludność pochodzenia słowiańskiego, ale też niemieckiego. Z czasem dostrzec można, iż zasięg terytorialny nazwy Kaszuby i ludności słowiańskiej był zmienny w czasie. Spowodowane to było wielowiekowymi procesami przemian społecznych, ekonomicznych, politycznych, kulturalnych i religijnych.
W czasie drugiej wojny światowej Niemcy starali się germanizować Kaszubów zmuszając ich do podpisywania Volkslisty. Heinrich Himmler w swoich „myślach o traktowaniu obcoplemiennych na wschodzie” pisał „W ciągu niewielu lat – wyobrażam sobie, w ciągu 4 do 5 lat – np. pojecie Kaszubów musi się stać nieznane, ponieważ wówczas kaszubskiego narodu już nie będzie (odnosi się to szczególnie do Prus Zachodnich).”
Obecnie Kaszubi zamieszkują w powiatach: puckim, wejherowskim, kartuskim, lęborskim, kościerskim i w chojnickim, a także we wschodniej części powiatu słupskiego
Kaszubi stanowią typową ludność pogranicza, która w ciągu wielu wieków żyła na terytorium zmieniającym przynależność państwową. Wielu z nich uległo germanizacji lub asymilacji z resztą narodu polskiego, proces ten miał charakter przymusowy lub naturalny. Wielu znanych wojskowych pruskich i niemieckich miało pochodzenie kaszubskie, ale nie poczuwało się do związków z rodzimą kulturą lub ulegały one całkowitemu zerwaniu w następnym pokoleniu. Z tego powodu trudno dokładnie zdefiniować, którą z postaci historycznych wolno uznać za Kaszuba, a którą za Niemca lub Polaka pochodzenia kaszubskiego.
Część Kaszubów zachowała własną kulturę i język. Współcześnie w socjologii i historii dominuje pogląd, że Kaszubi stanowią grupę etniczną narodu polskiego.